ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 7، مهر 1401 ، شماره پی در پی 77

تأملی بر وضعیت بلاغت و دستور در شبه قارۀ هندوستانِ قرن دوازدهم با تکیه بر نسخۀ خطی ضوابط عظیمیه

صفحه (273 - 284)
طیبه میرزاآقایی ، عبدالرضا مدرس زاده (نویسنده مسئول)، فرشته جعفری
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1400

چکیده

زمینه و هدف: این مقاله به معرفی و بررسی محتوایی نسخۀ خطّی ضوابط عظیمیه اثر محمدعظیم قریشی میپردازد. «ضوابط عظیمیه» به ‌سال 1130 (قرن دوازدهم ه.ق)، در فنّ لغت و بلاغت و دستور زبان، به ‌دست محمّدعظیم قریشی تألیف شده ‌است. موضوع این اثر «زبان پارسی در منطقۀ شبه قاره» است. این نسخه در 414 صفحه، با حاشیه نویسی و هامش نویسی همراه است. نسخه های موجود از این اثر خطّی، یکی در مرکز میکروفیلم نور، کتابخانۀ انجمن ترقی اردو در دهلی نو و دو نسخه در پاکستان، کراچی، مجموعۀ همدرد و اسلام‌آباد، مجموعۀ گنج‌بخش با شمارۀ 7872 ثبت شده اند. این کتاب در راهنمای فهرست مشترک نسخه های خطّی پاکستان، ج 13، ص 2710، در ذیل مجموعه های دانشهای بلاغی، لغت، عروض‌وقافیه و قواعد ادبی آمده است. این مقاله به معرفی و بررسی محتوای این مجموعه میپردازد‌ و موضوعات مندرج در نسخه را با ذکر شواهد توضیح میدهد.

روش مطالعه: روش این تحقیق از نوع توصیفی_تحلیلی با استفاده از ابزار گرد‌آوری کتابخانه ای بصورت سندپژوهی و روش داده کاوی تحلیل محتواست. به این صورت که متن تصحیح‌شدۀ نسخۀ خطی ضوابط عظیمیه را، که خود برمبنای شیوۀ تصحیح بینابینی است، بررسی کرده و به تحلیل محتوا و دستور و بلاغت آن پرداخته ایم.

یافته ها: این متن یک کتاب آموزشی پرمحتوا و مفید در دورۀ موردبحث، درخصوص دستور زبان فارسی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، قافیه و عروض و نیز علوم مرتبط دیگر چون نجوم و منطق و کلام و ... است. در این نسخه، که مؤلف از تمام کتب آموزشی مرتبط تا دورۀ خود بهره برده، دربارۀ موضوعات بحث، هیچ نکته ای را فروگذار نکرده است و بنظر میرسد این کتاب، کتاب آموزشی جهت تدریس در مدارس بوده است.

نتیجه گیری: زبان پارسی و گسترش و آموزش آن در دورۀ حکومت گورکانیان در هندوستان دغدغۀ ادیبان و حکمرانان محسوب میشده و نگارش این کتاب و کتب مشابه و تهیۀ نسخه های خطی بعدی از روی آن، ضرورت این تعلیم و گسترش را به اثبات میرساند. بااینکهاین کتاب متعلق به حدود دو قرن پیش است، اما چون کتابی تعلیمی است تا حد امکان سهولت فهم در آن رعایت شده ‌است.

کلمات کلیدی
ضوابط عظیمیه , محمدعظیم قریشی , دستور , بلاغت , شبه قاره

• نسخۀ خطی مرکز میکروفیلم نور، کتابخانۀ انجمن ترقی اردو در دهلی نو.
• دو نسخه در پاکستان، کراچی، مجموعۀ همدرد و اسلام‌آباد، مجموعۀ گنج‌بخش با شمارۀ 7872.